Spôrts: Les tchafiaedjes do Ptit Louwis / 50. Adon k’ on n’ sait pus cwè edvinter po diminouwer…
Lès bolèdjîs Pètcheûr do Bork. (Dès djins èt dès mèstîs d’ ayîr.)
(En wallon de Saint-Hubert) Prumîre jènèrâcion Mu grand pére , Félicyin Josèf Pètcheûr, è vnu ô monde lu 5 do mwès d’ mê an 1845. Sès parints èstint Jean Josèf Alècsis (03.06.1798) èt Marie Thérèse Beaupré (15.01.1807). Duvè sès dîj ans, il alèt a scole pa l’ roûwe d’ Hamêde. Lu frére du s’ mére Nicolas Josèf Beaupré (30.01.1821) èt s’ fème, Marie Léyopoldine Jacques (25.03.1825), èstint cinsîs èt i dmorint o numèro 33 èt leûs stôles o numèro 35 du ç’ voye la ; asteûre c’ èst l’ mutuèle catolike. Lu 16 do mwès d’ mârs an 1856, sa tante Marie Léyopoldine Jacques donèt l’ djoû a one pètite bwêçale : Marie Augustine Beaupré. An alant ou an rvènant du scole, mu grand pére alèt bèrcè su ptite couzine. Sovint, i dmandèt : « vos m’ l’ ordrez, ma tante ? » Couzin èt couzine ont créchi asson.ne, i djouwint asson.ne, il ont stî o bal asson.ne… Èlle a cand min.me oyu l’ tins d’alè a scole jusk’ a sêze ans. Lî a t’ on ordè ? Ou putônt, s’ ont-i vèyu volti ? Cand il a oyu trante ans èt lèye dîj noûf, i s’ont mariè lu 16 do mwès d’ jun an 1875. Il ont oyu catônrze èfants inture 1876 èt 1902. Sèt’ valèts èt sèt’ bwêçales, totes lès bwêçales ont stî costîres et tos lès valèts ont passè o for po-z-aprinde lu mustî. Dj’ ê atindu on djoû mon.nonke Jules dîre a m’ pére : ─ C’ èst nin po ça sés’, mês nosse mére, èlle èstèt todi ôtrumint ! Félicyin, mu grand pére, èstèt cinsî. Lu façade dol cinse su stindèt do numèro swaçante sèt’ o numèro sèptante sèt’ al roûwe do Mont. Inture lu numèro swaçante noûf èt l’ numèro sèptante èt yonk, i gn-avèt on passadje ki minèt al coûr padrî avou lès stôles, one pètite grègne, lès gurnis èt l’ ancènî. Lès couchèts èt lès bièsses a plumes (pouyes, canards…) dol cinse s’ î porminint a l’ lache. Come dins totes lès cinses du ç’ tins la, o drî dol môjon sèptante sèt’, i gn-avèt on gros forni. Mu grand mére î cujèt l’ pwin. Lès famîyes Pètcheûr, Beaupré, Félix èt aparintéyes avint chacune dupus d’ dîj èfants. Ptit a ptit mu grand mére a cû l’ pwin po totes cès famîyes la èt po lès cis ki vlint do pwin da Marie Féliciyin k’ èstèt si bon. Al comune, èlle èstèt min.me ransègnéye come « boulangère ». Do ç’ tins la, lès fors èstint dès fors a bwès. Po-z-alumè l’ feû, i s’ sièrvèt d’ fagots bin sètchs fêts avou dès coches du sapin. Dès bwès d’ cwade findus tènes èt bin sètchs ossi, dès chunes, brûlint a fére on feû du tos lès djâles. Cand i n’ dumorèt pus k’ dès sanes èt dès ptites bréjes, lu bolèdjî rutirèt totes cès sanes èt cès ptites bréjes la avou on grand rôve du fyinr. I lès rôvlèt dins on grand batch dumi rond k’ on lumèt l’ ètoufwâr. Lu for èstant bin tchônd, on plèt afornè lès pwins. Po fêre lès fagots èt lès cwades du bwès, lu bolèdjî fèt martchî avou on bokion sins ovrâdje. I payèt mitan an sous èt mitan avou dès pwins d’ deûs kilos. Onk dès bokions èstèt on pôn tourciveûs èt il avèt l’ toûr d’ amantchè lès chunes du crèsse po fére dès vûdes inture zèles ; insi, i falèt mwins’ du chunes èt mwins’ du tins po fére one cwade. I gangnèt dès deûs costès. Mu grand pére, ki n’ èstèt nin pus bièsse ku l’ bokion, lî dit on djoû : ─ I m’ son.ne la Lèyon, ku t’ fês bramint dès trôns dins tès cwades ! ─ Bin choûte bin la Féliciyin, i m’ son.ne ku t’ fês bramint dès trons dins tès pwins ossi, sés’ ! On ptit vwèsin, Lèyon, vlèt duvnu bolèdjî ossi. Il avèt vnu trovu m’ grand pére : ─ Dju vourè bin travayè o for avou vos, Félicyin, po-z-aprinde lu mèstî. ─ Tu n’ vous pus ‘nn-alè a scole ? ─ Nèni hin ! Dj’ è sé ddja dpus k’ lès mêsses ! Dju l’s-ènn-î aprindrè bin ! Dupouy çu djoû la, il èstèt o for dol pikète do djoû jusk’ al nwâre nut’. Mês mu grand pére nu l’ lèyèt nin alè ôtoû dès pôsses. Pocwè ? Pace ku chake cônp k’ on dzèt a Lèyon d’ alè s’ lavè, i rèspondèt : ─ I gn-a k’ lès niches ki s’ lavant ! On djoû k’ Lèyon fèt co s’ tièsse du vèrbok èt n’ vlèt nin s’ runètchè, mu grand pére lî dit : ─ T’ ès cand min.me on singulier, sés’, Lèyon ! ─ Ây, èt vos, on plurièl, Félicyin ! Deûzime jènèrâcion Cand l’ pus vî dès-èfants, Josèf (19.07.1876) a oyu doze/trêze ans, lu mére l’ a voyè come mitron amon Buck, bolèdjî so l’ place do Martchî. O cminçmint, il a surtout sièrvu a chovè l’ atelier mês ptit a ptit, come il èstèt malignant èt fwârt, il a vitmint apris l’ mèsti èt sès finèsses. A kinze ans, il a rintrè al môjon èt c’ èst li k’ a fêt rotè l’ bolèdjrîe an êdant Marie. Il ont agrandi l’ forni èt drovu on magazin. Lu pére a achtè on ptit tchfô èt one camionète cand Josèf a oyu l’ âdje du fére dès tournéyes dins lès viyâdjes. Ça duvnèt one vrê bolèdjrîe, çu n’ èstèt pus on forni po cûre pou leû famîye èt lès parints. A pôrti du ç’ momint la, mu grand pére a pris s’ pôrt dins l’ bolèdjrîe, surtout tins d’ l’ iviyinr. Lès djon.nes djins ont cmincè a su rtrovu o for al cîze po î djouwè ôs côtes ou fére dès toûrs du fwace ku mon.nonke Josèf gangnèt todi vu k’ il èstèt l’ pus fwârt. Sayez du v’ coûtchè so on satch du farine du çant kilos èt du v’ rulèvè avou ! Josèf èstèt l’ seûl al rèyussi. Du ç’tins la, cand l’ arméye fèt lès maneûves, lès djins duvint, dins totes lès mojons, vûdè lu prumîre place ki donèt so l’ voye èt î stinde one coûtche du paye po lodjè lès sôndârds èt l’ vaye, duvèt nouri tos lès omes. Come mu grand mére èstèt bolèdjîre so lès lisses dol comune, èle duvèt forni ostant d’ pwins. On houkèt m’ pére ki ruvnè êdè Josèf tote lu duréye dès maneûves. Il a dmorè o for jusk’ an mile noûf çant sèt’, cand li ossi s’ a mariè. Dj’ î rvinrans ! Lu deûzime èfant èstèt one bwêçale : Irma Marie Lèyopoldine Constantine (12.02.1878). Su vîe a stî coûte mês fwart eûreûse lès vint’ chî prumîres anéyes tins k’ èle vikèt avoû ses parints mês su mariâdje a sti on calvêre k’ a durèt onze ans. Èlle avèt tumè so on mèchant ome ki l’ batèt, èle a stî ancinte cink côps mês n’ a oyu k’ deûs èfants vicants télmint ku l’ fôn Emile Bènwèt, s’n-ome, lu fèt sofru. Po bin v’ mostrè k’ il avèt oyu on cônp d’ martê d’ trop èt ki n’ èstèt nin come on-ônte, cwabjî d’ mèstî, il avèt fêt deûs êles an cûr, su lès avèt amantchè so l’ dos, pus avèt stî lès sayè al sucayîre an sôntant do dzeû dol carîre. Tumè come one masse jusk’ o fond, i s’ ènn-avèt tirè avou mwintes cwaches èt one djambe casséye. On lî avèt ramantchè avou deûs tènes plantchètes fwart sèréyes avou one bande. Il a chalè tote su vîe èt rotè avou one cane ki s’ avèt ctayè dins one brantche du bèyônle. Ça n’ l’a nin aspètchè du bate sa fème, tante Irma. Èlle è ratindu famîye po l’ prumî cônp avant l’ mariyâdje. Du ç’ tins la, c’ èstèt one târe, èlle alèt èsse mostréye do dègt tote su vîe èt l’ èfant srè trêtè d’ bastârdè pus tôrd, dins l’ coûr dol sucole. Lès seûrs Bènwèt, k’ èstint dol « Ligue dès fèmes », ont sayè du sôvè l’ oneûr. Èles ont amènadjè Emile èt Irma dins one môjon a Bressoux. La, è vnu ô monde one pètite Juliène ki n’ a vikè ku deûs ans. Après twas/catre ans, il ont ruvnu o Bork. I dmorint o numèro sèptant twas dol roûwe do Mont. On djoû, mu pére passe duvant l’ môjon avou lu tchfô èt l’ bagnon, il atind ma tante Irma ki crîe o scoûrs, il arète lu tchfô èt mousse al môjon po foute one dèguèzine a Bènwèt. O prumî cônp d’ pougne, il sutint. Mês Bènwèt su rlève avou on bokèt d’ jate casséye dins l’…